بررسی اثردرآمدهای نفت بر همگرایی منطقه‌ای در اقتصاد ایران: رهیافت اقتصادسنجی فضایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه اقتصاد، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.

2 دانشیار گروه اقتصاد، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.

3 استادیار گروه اقتصاد، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.

10.22103/jdc.2020.15908.1094

چکیده

هدف: همگرایی منطقه‌ای یکی از چالش‌های مهم در اقتصادهای در حال توسعه است. در ایران مجموعه برنامه های عمرانی قبل و بعد از انقلاب، موفق به ایجاد تعادل منطقه‌ای نشده اند و همچنان  قطبی شدن فضایی ادامه دارد. یکی از محورهای همگرایی منطقه‌ای نفت و درآمدهای حاصل از آن است. هدف این مطالعه، بررسی آثار مستقیم و سرریزهای فضایی درآمدهای نفتی بر همگرایی منطقه‌ای در ایران بر پایه الگوی سولوی فضایی است. بر پایه الگوی مذکور، اقتصادهای کمترتوسعه‌یافتهنسبتبهاقتصادهایتوسعه‌یافتهدارای رشدسریعتری هستند و نتیجه این فرایند همگرایی بین مناطق است.
 روش: متغیرهای تحقیق شامل درآمد سرانه، درآمد نفت، سرمایه انسانی، نرخ پس انداز، نرخ رشد جمعیت و موجودی  سرمایه است. برای بررسی موضوع از آخرین داده‌های استان‌های کشور در دوره زمانی 1396-1384 استفاده شده است. پیوندهای بین مناطق که محصول نیازهای طبیعی و مشترکات جغرافیایی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است، می‌تواند ضمن تامین کمبودهای مناطق، روند تکامل آنها را تسریع نماید. در ادبیات اقتصاد منطقه‌ای، همگرایی رشد درآمد سرانه مناطق تابعی از وضعیت درون منطقه و همچنین مناطق پیرامون است که به صورت اثرات سرریز ظاهر می‌شود. بنابراین متغیرهای توضیحی حاوی بعد مکان (فضا) و ارتباط مکانی هستند و دارای آثار مستقیم و غیر مستقیم (سرریز) بر متغیر وابسته هستند. بر همین اساس ضروری است در مطالعات رشد و همگرایی منطقه‌ای، وابستگی بین مناطق در نظر گرفته شود. از آنجا که استفاده از داده های دارای بعد مکان در اقتصادسنجی متعارف مغایر با فروض گوس- مارکف است، بنابراین از تکنیک اقتصادسنجی دوربین پویای فضایی(DSDM) استفاده می‌شود. برای برآورد ضرایب نیز از نرم افزار استاتا استفاده می گردد.
 یافته‌ها: مطابق نتایج، وقوع همگرایی منطقه‌ای در کشور تأیید می‌گردد. بطوریکه سرعت همگرایی 062/0 است. بنابراین هر سال 2/6 درصد از شکاف درآمد سرانه مناطق کاسته می‌شود و مناطق در مسیر رشد متوازن به سمت حالت پایدار حرکت می‌کنند. به بیان دیگر استان‌های با درآمد سرانه پایین تر رشد سریعتری نسبت به استان‌های با سطح درآمد سرانه بالاتر دارند و در بلندمدت شکاف درآمد سرانه بین مناطق کاهش خواهد یافت. متغیر نفت علیرغم تأثیر مستقیم مثبت و معنادار، دارای تأثیر سرریز منفی بر روند همگرایی منطقه‌ای است. سایر نتایج نشان می‌دهد، در بین عوامل تاثیرگذار، سرمایه انسانی دارای بالاترین آثار مستقیم و سرریز بر رشد و همگرایی منطقه‌ای است. بنابراین در ایران سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی و فراهم آوردن شرایط لازم برای استفاده از پتانسیلهای آن دارای بیشترین نقش در همگرایی منطقه‌ای است.
 نتیجه‌گیری: نتایج این تحقیق در راستای تقویت توان تصمیم گیری و خلق شرایطی است که زمینه لازم برای استفاده مناسب از منابع و عوامل تأثیر گذار بر همگرایی منطقه‌ای به عنوانیکی از اولویتها و اهدافاصلی برنامه های توسعهفراهم آورد. در ایران ایفای نقش موثر نفت در همگرایی منطقه‌ای در گرو تقویت کانال‌های ارتباطی بین مناطق و اصلاحات نهادی و ایجاد نهادهای کارایی است که متضمن شفافیت و پاسخگویی باشند و مانع از تمرکزگرایی و توزیع رانت منافع حاصل از منابع بین افراد، سازمان‌ها و مناطق گردند.

کلیدواژه‌ها


اکبری، نعمت‌اله. (1384). مفهوم فضا و چگونگی اندازه‌گیری آن در مطالعات منطقه‌ای. پژوهشهایاقتصادیایران، 7(23)، 68-32.
امرایی، فرید؛ کلانتر، اسد اله؛ امرایی، امین. (1392). نگاهی به برنامه ریزی چهارم  و پنجم توسعه در چشم انداز صنعت نفت . پژوهشهای برنامه ریزی و سیاستگذاری انرژی، (1) 2، 92-77.
افشاری، زهراء.(1378).. بررسی همگرایی استان‌های ایران. پژوهش‌های بازرگانی، (4)13، 18-1.
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، گزارش‌های اقتصادی (1393)، 250-249
تیموری ، رحمان ، باقرپور اسکویی ، الناز. (1396)، تحلیل رابطه بین نرخ پس انداز و رشد اقتصادی در کشورهای دارای تورم بالا و پایین. پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، 28، 84-71.
دل‌انگیزان، سهراب؛ گلی، یونس ؛ گلی، یحیی. (1396). اندازه‌گیری نابرابری رشد اقتصادی استان‌ها و بررسی همگرایی رشد آنها (رهیافت اقتصاسنجی فضایی). پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی،7(28) 98-82..
رحمانی‌فضلی، هادی؛ نیکبخت، سعید ؛ ملابهرامی، احمد. (1398).  بررسی اثر بودجه بر نابرابری منطقه‌ای ایران با استفاد از الگوی اقتصادسنجی فضایی تابلویی. پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، 27(89)،430-399.
شهبازی، کیومرث؛‌ رضایی،‌ ابراهیم ؛ حمیدی‌رزی، داوود. (1394). بررسی همگرایی اقتصادی کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی (اکو): رهیافت اقتصادسنجی فضایی تابلویی. پژوهش‌های بازرگانی، 19(74)، 196-155.
شاه‌آبادی، ابوالفضل؛ داوری کیش،راضیه؛صادقی،حامد.(1394).اثرات مستقیم و غیرمستقیم وفور منابع طبیعی بر رشد اقتصادی کشورهای منتخب. مطالعات و سیاست‌های اقتصادی، 11 (1)، 128-99.
صاحب هنر، حامد؛ ندری، کامران.( 1392). تحلیل اقتصادی اثر افزایش درآمدهای نفتی بر توزیع درآمد با رویکرد BVAR: مطالعه موردی ایران، اقتصاد انرژی ایران، 3( 9)، 149-  115.
فقه‌محمدی، علی؛ سلامی، فریبا؛ محمدی، احمد. (1396). بررسی همگرایی مصرف سرانه خانوار بین استان‌های ایران در سال‌های 1397-1393. سیاستگذاری اقتصادی، 9(18)،130-105.
کسرایی، اسرافیل. (1385). نظریه همگرایی، وابستگی فضایی و رشد منطقه‌ای (شواهدی از کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی به منظور کاربرد). تحقیقات اقتصادی، 77(3)، 27-64.
کریمی موغاری، زهرا؛ براتی، جواد. (1396). تعیین سطح نابرابری منطقه‌ای استان‌های ایران: تحلیل شاخص ترکیبی. رشد و توسعه اقتصادی، 7(26)، 49-70.
متفکرآزاد، محمدعلی .(1394). بررسی همگرایی اقتصادی استان‌های ایران طی سال‌های 1387-1379. پژوهشنامهاقتصادکلان، 10(19)،168-141.
معصوم‌زاده، سارا؛ شیرافکن، مهدی؛ سیاره، مرتضی. (1396). بررسی همگرایی صنعتی در استان‌های ایران: رهیافت اقتصادسنجی فضایی. مد‌‌‌ل‌سازی اقتصادی، 38(2)، 176-157.
میرزایی ، حجت‌الله؛ بانویی، علی‌اصغر .(1394). بررسی تأثیر دانش بر رشد اقتصادی استان‌های ایران. پژوهش‌های اقتصادی، 3 (58) ، 110-83.
نصرالهی زاده، بهرام؛ محمدی، اکبر.( 1396). تحلیلی بر رویکرد سند برنامه ششم به تعادل بخشی منطقه‌ای و توسعه پایدار. اولین همایش بین المللی برنامه ریزی اقتصادی، توسعه پایدار و متوازن منطقه‌ای (رویکردها و کاربردها)، سنندج، 17-1.
وفایی، الهام؛ محمدزاده، پرویز؛ اصغرپور، حسین؛ فلاحی، فیروز. (1397). ارزیابی رفاه اجتماعی و همگرایی رفاه استان‌های ایران برای سنجش توسعه مناطق ایران. مدل‌سازی اقتصادی، 43(3)، 102- 79.
References
Anselin, L. (1999). Spatial econometrics. bruton cente, school OF SOCIAL siences. university of TEXAS at Dallas, Richardson, TX 75083-0688, 1-31.
Akbari, N. )2005(. The Concept of space and its measurement in regional studies. Journal of Economic Research, 7(23), 39-68 [In Persian].
Amrayi, F., Sheriff, A., Amrayi, A. (2013). A look at the fourth and fifth development plans in the perspective of the oil industry. Journal of Energy Planning and Policy Research, (1)2, 92-77 [In Persian].
Afshari, Z. (1999).Study of convergence of Iranian provinces. Journal of Business Research, (4)13, 17-1 [In Persian].
Baumol, W.J. (1986). Productivity, Growth, Convergence and Welfare: What the Long Run Data Show, AER, 1072-1085.
Barro R., Sala-i-Martin, X. (1990).Economic growth and convergence across the United States .NBER Working Paper, 3419, 143-172.
Barro R. (1991). Convergence across states and regions. Brookings Papers, 1, .107-182
Barro, R., Sala-i-Martin, X. (1992). Convergence. Journal of Political Economy, 100, 223-251.
Barro.R., Sala-i-Martin. X. (1996). Regional cohesion: Evidence and theories of regional growth and convergence. 40(2), 1325-1352.
Banoui, A., Mirzayi, H. (2016). Investigation on the impact of knowledge on economic growth of Iran's provinces. Economics Research, 3(58), 84-110 [In Persian].
Central Bank of the Islamic Republic of IRAN (2005-2015). Economic Reports. [In Persian].
Cavalieri, M., Ferrante, L. (2019). Convergence, decentralization and spatial effects: an analysis of Italian regional health outcomes. Journal Health Policy, 124(2), 164-173
Delong, J. Bradford. (1988). Productivity, Growth and Welfar: Comment, AER, 78, 1138-1154.
Del Angizan, S., Goli, Y. (2017). Measuring economic growth inequality and examining growth convergence of provinces of Iran (Spatial econometric approach). Quarterly Journal of Economic Growth and Development Research, 7(28), 83-98 [In Persian].
Furkova, A., Chocholata, M. (2017). Interregional R&D spillovers and regional convergence: spatial econometric evidence from the EU regions equilibrium, Quarterly Journal of Economics and Economic Policy, 2(1), 9–24.
Fegheh Majidi, A., Salami, F., Mohamadi, A. (2017). Investigation of PER capita consumption convergence of Iran’s provinces in 2000-2014. Journal of Economic Policy, 5(18), 101-130[In Persian].
Gilberto, G., Benito, C., Abraham, J., Migue, D. (2015). Mathematical modeling of physical capital using the spatial Solow model. 61(3), 52-60.
Kasraiee, E. (2007). Convergnce theory, spatial interdepenendencies and regional groth: evidence fromoic state members. Journal of Economic Researches, 77(3), 27-64 [In Persian].
Karimi Moughari, Z., Barati, J. (2017). Determining the level of regional inequality in provinces of Iran: Analysis of multidimensional composite index. Quarterly Journal of Economic Growth and Development Research, 7(26), 49-70 [In Persian].
Lotfi, S., shahabi, M., Roushenas, S. (2015). Examining the relationship between spatial structure and regional disparities in the provinces of Iran. Arid regions Geographic Studies, 5(21), 15-29 [In Persian].
Masoumzade, S., Shirafkan, M., Sayare, M. (2017). Investigation industrial convergence in Iranian provinces: Spatial econometrics approach (SDM), Economic Modeling, 11(38), 157-176 [In Persian].
Motefaker Azad, M. (2015).The Study of economic convergence in provinces of Iran during the years 2000-2008. Journal of Acroeconomics, 10(19), 141-168 [In Persian].
Nasrollahzadeh, B., Mohammadi, A. (2017). Analytical approach to balancing regional development plan sixth and sustainable development. First International Conference on Economic Planning, Sustainable and Balanced Regional Development (Approaches and Applications), Sanandaj, 1-17 [In Persian].
Pfaffermayr, M. (2009). Conditional β-and σ-convergence in space: A maximum likelihood approach. Working Paper, 39, 63-78.
Hooshmandi, H. (2009).A research on factors, affecting national savings in Iran. Quarterly Journalof Economical Modeling, 2(6), 177-204
Rahmani Fazli, H. Nikbakht, S. Molabahrami, A. (2019). The effect of the budget on regional inequality OF IRAN using panel spatial econometrics model. Quarterly Journal of Economic Research and Policies, 27(89), 399-430 [In Persian].
Solow, R.M. (1956). A contribution to the theory of economic growth. Quarterly Journal of Economics, 70(1), 65-94.
Swan, T. (1956). Economic growth and capital accumulation. Economic Record, 32(2), 334-361.
Shahbazi, K., Rezaei, E., .Hamidi Razi, D. (2015). Investigating the economic convergence of member countries of economic cooperation organization (ECO): Spatial Panel Econometrics. Iranian Journal of Trade Studies, (19)74,155-196 [In Persian].
Shahabadi, A., Davarikish, R., Sadeghi, H. (2015). Direct and indirect effects of natural resource abundance on economic growth of selected countries. Journal of  Studies and Economic Policy, 11(1), 99-128 [In Persian].
Sahebhonar, H. (2013). The economic analysis of the oil revenues increase impact on income distribution with a BVAR approach: Case study of Iran. Journal of Iranian energy economics, 3(9), 115-149 [In Persian].
Tian, X., Zhang, X., Zhou, Y., Yu, X. (2016). Regional income inequality in China revisited: A perspective from club convergence. Economic Modelling, 56(4), 50-58.
Teymouri, R., Bagherpour Ski, E. (2017), Analysis of the relationship between, savings rates and economic growth in high and low inflation countries. Quarterly Journal of Economic Growth and Development Research, 28, 84-71 [In Persian].
Vafaei, E., Mohammadzadeh, P. Asgharpour, H. (2017). The convergence of social welfare in the Iranian provinces to measure the development of Iran’s regions. Economic Modeling, 43(13), 79-102 [In Persian].
Wang, S., Huang, H., Wang, X., Tuan, F. (2019). Are China’s regional agricultural productivities converging: how and why. Jouranl of Food Policy, 86(3), 101-727.
World Economic Forum. (2016). The global human capital report. 243-247.
Yu, Y., Huanga, J., Zhang, N. (2018). Industrial eco-efficiency, regional disparity, and spatial convergence of China’s regions. Journal of Cleaner Production, 204(3), 872-887.